W Karcie Ateńskiej z 2003 roku - „Wizja miast XXI wieku”,  postuluje się nowy model miasta europejskiego, o silnych powiązaniach funkcjonalnych, przy założeniu, że kompleksy przyrodnicze kontynentu europejskiego będą skutecznie chronione przed ekspansją sieci obszarów zurbanizowanych.

W 2004 roku Komisja Europejska wydała komunikat noszący nazwę „W stronę strategii tematycznej dla środowiska miejskiego” gdzie ustalono priorytetowe obszary działania: zarządzanie środowiskiem w miastach, zrównoważony rozwój transportu miejskiego, budownictwa i zagospodarowania przestrzennego.

Strategia zrównoważonych miast

Około 80 proc. Europejczyków mieszka w małych lub dużych miastach, dlatego zapewnienie w nich zdrowych warunków życia jest zadaniem priorytetowym. Zanieczyszczenie środowiska, hałas, rosnące natężenie ruchu ulicznego oraz wiele innych problemów nakłada się na siebie właśnie w mieście.

Komisja Europejska przyjęła „Strategię tematyczną dla środowiska miejskiego” w 2006 roku. Jej celem jest poprawa jakości życia w dużych miastach przy zastosowaniu zintegrowanego podejścia do zarządzania środowiskiem, w tym promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich oraz transportu miejskiego.

Strategia koncentruje się m. in. na problemach związanych z zanieczyszczeniem powietrza i emisją gazów cieplarnianych, z hałasem i dużym natężeniem ruchu na arteriach komunikacyjnych, z bezładną zabudową miejską i nieracjonalnym gospodarowaniem przestrzenią, z rosnącą ilością odpadów oraz ścieków.

Środki proponowane w ramach strategii mają na celu skuteczniejsze wdrożenie istniejących polityk i prawodawstwa UE w zakresie ochrony środowiska miejskiego na poziomie lokalnym. Mają służyć wspieraniu władz lokalnych przy stosowaniu zintegrowanego podejścia do gospodarki miejskiej oraz zachęcać państwa członkowskie do wykorzystywania możliwości oferowanych na poziomie UE.

Pomocą we wdrażaniu strategii służy Fundusz Spójności wspierający inwestycje, które poprawią jakość środowiska miejskiego. Miasta europejskie dysponują szeregiem instrumentów w ramach polityki spójności.

Należą do nich:

- JESSICA – wspólna inicjatywa Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Rady Europejskiego Banku Rozwoju, której celem jest wsparcie finansowania projektów rewitalizacji miast poprzez połączenie dotacji i pożyczek;

- URBACT - program wspierający wymianę najlepszych praktyk między małymi i dużymi miastami poprzez tworzenie sieci tematycznych (http://urbact.eu);

- Audyt miejski - bogaty zbiór danych statystycznych, pozwalający miastom na korzystanie z doświadczeń innych miast, które musiały zmierzyć się z podobnymi wyzwaniami;

- Atlas miejski - nowa baza danych zawierająca zdjęcia satelitarne 185 miast, której celem jest ułatwienie pracy urbanistom;

Nagroda „City Stars” dla miast dbających o zrównoważony rozwój, została ustanowiona w 2009 roku podczas „Europejskiego dnia miast” w Pradze. W ramach programu „City Stars 2010”, wyróżnia się najbardziej innowacyjne projekty miejskie wspierane w ramach polityki spójności.

Ta nowa nagroda, wzorująca się na bardzo udanej inicjatywie „RegioStars” Komisji Europejskiej, promuje rozpowszechnianie najlepszych praktyk oraz realizowanie celów „Karty lipskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich”.

Idea zrównoważonych miast w Polsce

Polskie miasta zmagają się z trudnościami okresu transformacji i z negatywnymi skutkami zmian politycznych i ekonomicznych zachodzących w kraju, których efektami są:

   - nieskuteczna kontrola planistyczna i urbanistyczna procesów rozwoju;
   - brak właściwej ochrony interesu publicznego w przestrzeni miast, zwłaszcza dewastacja terenów zieleni i straty zasobów komunalnych;
   - chaotyczna urbanizacja stref podmiejskich i nieracjonalne dewastowanie terenów rolnych i leśnych, zwłaszcza wokół wielkich miast;
    - rosnący dyktat prywatnego kapitału i deweloperów, którzy w praktyce decydują o polityce rozwoju miast;
    - brak skutecznej i racjonalnej polityki rozwoju miast.

Zjawiska te są zaskakujące, bowiem Polska ma długie i piękne tradycje planowania miast. Plan urbanistyczny Warszawy powstał w roku 1918, a Towarzystwo Urbanistów Polskich powstało już w roku 1923, jako jedna z pierwszych zawodowych organizacji w Europie.

Dzisiejsza praktyka wykazała, że planowanie przestrzenne traktowane jest instrumentalnie i służy dysponentowi przestrzeni. Okazało się także, że społeczeństwo, a w konsekwencji klasa polityczna, nie są zainteresowane problemami miast i gospodarką przestrzenną.

Kwalifikacje projektantów są zwykle wysokie, jednak większość terenów polskich miast nie ma miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, gdyż daje to lokalnym działaczom i inwestorom pole swobodnego działania, nieskrępowanego ani planami ani zasadami racjonalnej urbanistyki.

Właśnie z tego powodu rola i pozycja planisty przestrzennego – zdanego na dobre relacje z władzami lokalnymi i na preferencje inwestorów - utraciła swe znaczenie.

Pozycja polskich miast nie jest konsekwencją walorów lokalnego środowiska i ich atrakcyjności inwestycyjnej, lecz jest w głównej mierze wynikiem zachęt ekonomicznych, do których należą ulgi podatkowe i gwarancje prawne dla inwestycji.

Poprawa sytuacji polskich miast nakazuje przywrócenie spójności i równowagi w głównych obszarach aktywności miejskiej - pomiędzy rozwojem gospodarczym miast a ochroną walorów i funkcji ich środowiska przyrodniczego oraz działaniami publicznego sektora a aktywnością przedsiębiorcy, inwestora i właściciela nieruchomości.

Ważne jest również zwracanie uwagi na dobro wspólne i interes prywatny, swobody obywatelskie i bezpieczeństwo mieszkańców oraz społeczne i publiczne walory przestrzeni - pomiędzy partnerstwem wspólnot i dynamizmem jednostki, bogactwem miasta i prywatnym zyskiem.

Polska zrównoważona dzisiaj

W zakończonej w tym roku edycji konkursu „Miasto Szans – Miasto Zrównoważonego Rozwoju”, zorganizowanego z inicjatywy firmy doradczej PricewaterhouseCoopers (PwC) oraz tygodnika Newsweek Polska, wzięło udział 21 miast. Zwyciężyła Dąbrowa Górnicza.

Istotą konkursu było wskazanie pozytywnych przykładów, wymiana doświadczeń oraz zachęcenie pozostałych ośrodków do zastosowania zasad zrównoważonego rozwoju w praktyce.

Polskie miasta dostrzegły potencjał redukcji zużycia energii, a co za tym idzie - zmniejszenia swojego negatywnego wpływu na środowisko. Dokonane analizy zużycia pozwalają miastom przygotować plan działań w zakresie zmiany sprzedawcy energii elektrycznej, czy też termomodernizacji wybranych budynków.

Wyzwaniem dla polskich miast jest dobre przygotowanie się do realizacji efektywnego gospodarowania energią, zarówno dokonania analizy, jak i opracowania strategicznego planu.

Dąbrowa Górnicza tu może pochwalić się kompleksowym podejściem do kwestii transportu (łącznie z rowerowym), efektywności energetycznej, środowiskowej (segregacja śmieci, czystość miasta) czy rekreacji (słynna plaża z molem na Pogorii).

Biorąc pod uwagę różnorodność zgłoszeń, Kapituła Konkursu zdecydowała się, oprócz nagrody głównej, przyznać jeszcze pięć wyróżnień.

Otrzymały je:

    - Urząd Miasta Gdyni - wyróżnienie za innowacyjność w pobudzaniu społecznej, ekonomicznej i kulturowej aktywności mieszkańców oraz konsekwentną budowę społeczeństwa obywatelskiego,
    - Urząd Miasta Łodzi - wyróżnienie za kompleksową rewitalizację Księżego Młyna i działania na rzecz zrównoważonego rozwoju,
    - Urząd Miasta Rzeszowa - wyróżnienie za działania na rzecz implementacji informatyzacji jako narzędzia ułatwiającego poznanie rzeczywistych potrzeb mieszkańców oraz zwiększania skuteczności zarządzania miastem,
    - Urząd Miasta Częstochowy - wyróżnienie za konsekwentne i innowacyjne działania w zakresie poprawy efektywności energetycznej,
    - Urząd Miasta Sopotu - wyróżnienia za kompleksowe prowadzenie procesu rewitalizacji miasta i innowacyjne podejście do finansowania inwestycji w formule łączącej partnerstwo publiczno-prywatne i inicjatywę JESSICA.

Do konkursu ECO-MIASTO, którego celem jest poznanie, rozpowszechnianie i wdrażanie dobrych praktyk zrównoważonego rozwoju w polskich gminach, zgłosiły się w tym roku 23 miasta z całej Polski, w tym m. in. Gdańsk, Warszawa, Zamość, Płońsk, Ełk, Kościerzyna, Słupsk, Sopot i Starogard Gdański.

Projekt ECO-MIASTO powstał z inicjatywy Ambasady Francji w Polsce, Renault Polska oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Udział w konkursie ECO-MIASTO daje możliwość zaprezentowania wielu działań ekologicznych, realizowanych m. in. w Sopocie.

Od 2007 roku przeprowadzono kompleksową termomodernizację obiektów edukacyjnych, także z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii, jak w przypadku zabytkowego budynku Sopockiej Szkoły Muzycznej. Od ponad 10 lat program „Sto elewacji na stulecie Miasta” umożliwia dofinansowanie termoizolacji budynków mieszkalnych w Sopocie. Do dzisiaj ocieplono ponad 94 proc. powierzchni zasobów spółdzielczych.  

Właśnie w Sopocie dzięki konceptowi opartemu na przyjaznych naturze rozwiązaniach, powstaje najbardziej ekologiczne centrum miasta w Polsce. Zastosowane zostaną nowoczesne technologie (baterie słoneczne, źródła światła typu LED), które pozwolą maksymalnie ograniczyć zużycie energii. Powstaną stanowiska do ładowania samochodów elektrycznych oraz wypożyczalnie rowerów. Zachęcająca do spacerów infrastruktura pozwoli ograniczyć emisję spalin do otoczenia.

Inne inwestycje miejskie już zrealizowane w Sopocie (proekologiczne i z udziałem środków unijnych) to: przystań jachtowa, Państwowa Galeria Sztuki, zrewitalizowany hipodrom,  park północny i południowy oraz zintegrowany system zagospodarowania i unieszkodliwiania odpadów miejskich.

Jury konkursu ECO-MIASTO oceniało zgłoszenia, uwzględniając podział miast ze względu na ich wielkość – do 30 000 mieszkańców, 30 000 -100 000 mieszkańców i powyżej      100 000. Istotne kwestie, które były brane pod uwagę przy ocenie, to np. realne osiągnięcia, plany na najbliższe dwa lata czy wymiar konsultacji społecznych.

Wygrały:

– Kościerzyna za uwagę poświęconą transportowi towarowemu, plany ograniczenia ruchu drogowego w centrum i kampanie informacyjno-edukacyjne.

- Zamość za osiągnięcia w zakresie polityki mobilności przyjaznej dla środowiska i szeroko zakrojone działania w dziedzinie konsultacji społecznych.

- Warszawa za kompleksową politykę mobilności, która obejmuje wszystkie rodzaje podróży: zarówno podróże z lotniska do miast, jak i podróże na krótkie odległości, realizowane przy pomocy rowerów wynajmowanych na samoobsługowych stacjach; za kompetencję zespołu ds. transportu; za odwagę we wprowadzaniu innowacyjnych rozwiązań (autobusy ekologiczne, tramwaje energooszczędne, system Veturilo).

- Płońsk za innowacyjność i liczbę już zrealizowanych działań w zakresie termomodernizacji.

 - Ełk za racjonalne i systematyczne podejście do poprawy efektywności energetycznej, kompetencje zespołu ds. energetyki w urzędzie miasta, wysiłki na rzecz promocji i komunikacji społecznej oraz za plan budowy parku technologicznego.

Ograniczanie emisji spalin, obniżenie hałasu, polepszenie transportu miejskiego, termomodernizacje, efektywność energetyczna czy wzrost bezpieczeństwa na drogach to kwestie, które są istotne dla jakości życia każdego człowieka, dlatego mobilność zrównoważona to temat, który dotyczy nas wszystkich.

Musimy w tym miejscu przypomnieć również o budowanym od podstaw zrównoważonym mieście na Śląsku. Więcej o Siewierzu-Jeziornej.

Grażyna Kurowska